عزاداري، رسانه پايدار شيعه

مقدمه
 

بي‌گمان آن‌سان كه «رسانه» مي‌تواتند براي تحريف حقايق و ترور شخصيت‌ها مناسب باشد و آن چنان حركت كند كه شب را روز و خوبي را بدي بدي را خوبي جلوه دهد، وسيله اي براي بيان واقعيت‌ها و هدايت خلق براي دستيابي به ارزش‌هاي معنوي و الهي نيز مي تواند باشد.
واقعه سال 61 هجري و شهادت سبط اصغر حضرت رسول اكرم(ص) و يارانش در كربلا، با همه ويژگي‌هايي كه دارد، صحنه اي بسيار خوب و مناسب براي قضاوت در نقش دوگانه رسانه‌هاست.
رسانه هاي اموي، در اين واقعه تاريخي چنان عمل كردند كه كشتن حضرت حسين بن علي(ع) و نوه پيامبر اسلام(ص) بعد از 73 سال از ابلاغ نبوت جدش، نزد مسلمانان امري عادي و بلكه قدمي در راه اعتلاي حق شناخته شود، تا آنجا كه روز عاشورا به عنوان روز مبارك و يوم الله انگاشته گردد و روزه در آن در آن روز شوم، مستحب شود: «يوم تبرّكت به بنو اميه».
جوّ خفقان حاكم بر جامعه بر جامعه اموي، سبب شد تا حضرت سيدالشهدا(ع) و بازماندگان واقعه عاشورا همچون امام سجاد (ع) و زينب كبري(ع)، با برنامه‌هاي شخصي و روشن از شيوه هايي نوبراي تبيين حقايق واقعه عاشورا و ابلاغ حكمت حركت و قيام حسين بن علي(ع) استفاده كنند و پيام عاشورا را از طريق رسانه اي به نام «عزاداري» به اطلاع همگان برسانند.
شايد بتوان ادعا كرد كه در طول تاريخ هيچ رسانه اي را نمي‌توان يافت كه به ميزان «عزاداري» توانسته باشد نقش اصلي رسانه ها را كه همان اطلاع رساني است، ايفا كرده و يك واقعه تاريخي را قرن ها بعد همچنان زنده نگه داشته و اثار، پيامدها و پيام هاي آن را به نسل‌هاي آينده منتقل كرده و ساليان متمادي با وجود همه فشارها و خفقان‌ها، استمرار يافته و هم اكنون نيز در مقابل هجمه هاي گسترده رسانه اي دشمن، مقاومت كرده و از پاي نايستاده باشد.

پيشينه عزاداري شيعه
 

مراسم سوگ و عزا، پديده اي مذهبي و اعتقادي است كه ويژگي‌هاي منحصر به فردي در كشورهاي اسلامي دارد. «عزاداري» در لغت به معني همراهي و همدلي در اندوه ديگران است كه به هنگام مرگ انسان‌ها مصداق مي يابد. اما شيعيان و محبّان اهل بيت(ع) از اين واژه مفهوم خاصي را برداشت كردند و اين كلمه به مرور زمان از مفهوم و بار معنايي خاصي درباره شهادت امام سوم شيعيان، حضرت حسين بن علي(ع) در كربلا برخوردار شده و به اظهار حزن و اندوه در ماه محرم و صفر، به ويژه روز عاشورا اختصاص يافت.
بر مبناي اسناد تاريخي، عبدالله بن حرّ جُعفي پس از شهادت امام(ع) از منزل خود در قصر بني مقايل به كربلا رفت و در آنجا گريست و قصيده بلندي در رثاي حضرت حسين(ع) سرود. او را نخستين زيارت‌كننده قبر حضرت سيدالشهدا(ع) دانسته اند.(1)
شايد اين اولين حركت عزاداري در رثاي حضرت باشد، البته با چشم پوشي از اقدامات و سخنان حضرت زينب(ع) و امام سجاد(ع) و كاروان اسيران كربلا.
مختار ثقفي، رهبر «توّابين» را نيز بايد نخستين كسي دانست كه به صورت عمومي مراسم عزاداري برپا ساخت. وي مراسمي در خانه خود در كوفه برگزار كرد و برخي نوحه‌سرايان را براي ذكر مصيبت‌هاي خاندان رسالت در واقعه كربلا، به خيابان‌ها گسيل داشت.(2)
دينوري(3) به برخي از اين گونه مراسم‌ها و گردهمايي هاي شيعيان در روز عاشورا و ندبه و زاري آنان بر قبور شهيدان كربلا، اشاره كرده است. هر چند نمي‌توان اين تجمعات و عزاداري‌ها را در قالب عادات ريشه‌دار اجتماعي توأم با شعائر و اداب ثابت ارزيابي كرد؛ اما آنچه قطعيت دارد، نقش مهم رسانه‌اي اين مراسم است كه رسالت خود را زنده نگهداشتن واقعه تاريخي و آثار آن، به خوبي ايفا كرده است.
دوران حكومت آل‌بويه (322- 447ق.) را بايد نقطه عزيمت و بروز و ظهور اين پديده دانست. تمايل زياد خاندان بويه به مذهب شيعه، باعث ايجاد تشكل هاي شيعي و اجراي مراسم مذهبي با شكل و نام شيعي شد. نخستين بار در عاشوراي سال 352 ق. بنا بر دستور صريح معزّالدوله، گردهمايي، اظهار حزن، بر سر زدن، ناله سردادن و ندبه كردن، ممنوعيت ذبح گوسفند، ننوشيدن آب، برپايي خيمه ها، توقف معامله و خريد و فروش، بستن بازارها و مواردي اين چنين براي بزرگداشت عاشورا انجام پذيرفت.
از اين سال تا اواخر حكومت آل بويه، «عزاداري» نقش خود را به عنوان يك رسانه ي رسمي كه جزو آداب و رسوم و شعائر اجتماعي به حساب مي‌آمد، ايفا مي‌كرد و در اكثر سال‌ها اين مراسم برپا شد. آن چنان اهتمامي به اين مراسم بود كه در صورت مقارنت آن با عيد نوروز يا جشن مهرگان ايرانيان، انجام آن سنت ها يك روز به عقب مي‌افتاد.

نمادهاي رسانه شيعي
 

عزاداري در طول تاريخ به شكل‌هاي مختلفي برگزار مي شده و نمادهاي گوناگوني داشته است كه برخي از آنان را بدون توضيح و شرح بيان مي‌كنيم:
1. مرثيه سرايي و شعرخواني؛
2. زيارات؛
3. روضه و مقتل‌خواني؛
4. تعزيه و شبيه خواني؛
5. برپا كردن بيرق و عَلَم (چوبي)؛
6. جامه سياه پوشيدن و سياهي زدن به تكايا و ديوارها؛
7. زنجيرزني؛
8. سينه زني؛
9. گريه كردن؛
10. نخل برداري (در برخي مناطق مثل يزد)؛
11. عدم برگزاري مراسم شادي؛
12. نذورات و اطعام؛
13. حركات دسته هاي عزاداري در كوچه ها و خيابان ها؛
14. سقّايي؛
15. قرباني كردن.

فلسفه عزاداري
 

فلسفه عزاداري سيدالشهدا(ع) را از ابعاد و زواياي گوناگوني مي‌توان مورد بررسي و گفتگو قرار داد؛ اما آنچه را كه به بُعد رسانه اي آن مرتبط است، به اختصار در چند مورد بيان مي‌داريم.

1. احياي آموزه ها و معارف ديني
 

امام حسين(ع) در نامه اي كه براي بزرگان بصره فرستاد و از آنان كمك و ياري طلبيد، علت حركت خود را به دليل شرايط حاكم بر جامعه اموي آن دوران اعلام مي‌فرمايد:
«فإنّ السنّة قد أميتت و البدعَة قد اُحييت؛ بي‌گمان اين سنت پيامبر اكرم(ص) است كه ميرانده شده و از بين رفته است و اين بدعت است كه جاني دوباره به خود گرفته است».
چنان كه آن حضرت، وظيفه خود را احياي دوباره سنت و دين ناب جدّ بزرگوارش رسول خدا(ص) بيان كرده، عزاداري و مجالس عزا نيز كه براي احياي فلسفه قيام سيدالشهدا است، به واقع رسانه اي براي احياگري و جان تازه دميدن در ارزش‌هاي ديني و الهي است و اين، همان واقعيتي است كه امام خميني(ره) به زيبايي به آن اشاره داشته: «اين محرم و صفر است كه اسلام را زنده نگه داشته است».

2. اصلاح‌گري و خالص‌سازي انديشه ديني
 

توجه به تفكر و روحيه اصلاح گري، به عيان و به دفعات در كلمات امام حسين(ع) آمده است. ايشان در وصيت خويش به برادرش محمد حنفيه، در جاي جاي كلام خود به آن اصرار ورزيده است. امام (ع) به دنبال خالص سازي و توانمندي فكر ديني و نيز مسئوليت و كارآمدي نظام اجتماعي دين‌داران است. چون يكي از فلسفه هاي رسانه بزرگ شيعي، اين امر است، پس مراسم عزاداري نيز بايد تلاشي در راه خالص‌سازي و توانمندسازي انديشه و رفتار ديني و مسئوليت و كارآمدي جامعه دين داران باشد.

3. تربيت انساني
 

تربيت، تزكيه و تعليم اخلاقي، فكري و انساني در سخنان امام حسين(ع) و حركات و وقايع مختلف عاشورا، به وضوح ديده مي شود و يكي از اهداف مهم امام در اين حركت، دستيابي به اين ارزش‌هاي متعالي ديني و اخلاقي بوده است. به يقين يكي از اهداف و فلسفه هاي مهم رسانه اي همچون عزاداراي نيز رسيدن به اين موضوع است.
در اين مجالس بسياري از اموزه هاي اعتقادي، اخلاقي و اجتماعي مطرح و بر ايمان و شناخت مخاطبان افزوده مي شود.
در عاشورا و به تبع آن در عزاداري كه رسانه اي براي ابلاغ رسالت عاشورا است، انسان شناسي، خداجويي، پيامبرشناسي، امام شناسي، معاد، جهان بيني و دنياشناسي موج مي زند.

4. زنده كردن نام و قيام سيدالشهدا(ع)
 

شرايط حاكم بر جامعه سال 61 هجري به گونه‌اي بود ه «اسلام» در آستانه ي نابودي و انحراف از مسير اصلي خود بود و جز نامي به ظاهر از دين باقي نمانده بود. امام حسين(ع) در چنين شرايطي و براي احياي سنت نبوي(ص) و اجراي احكام و قوانين دين مبين اسلام و سيطره روح دين بر جامعه اسلامي، قيام كرد و در نهايت به شهادت رسيد؛ اما امويان با نظام تبليغاتي‌اي كه در دست داشتند و رسانه هاي عمومي مانند: خطبه هاي نماز جمعه، منابر مساجد، سخنراني‌هاي عمومي، مبلغان و راويان دروغين و... كه در اختيار آنان بود، قصد نابودي ياد و نام حضرت و فراموش شدن اتفاقات و پيام هاي عاشورا را داشتند و تا حدودي نيز موفق شدند؛ چنان كه امروز در برخي از كشورهاي آفريقايي و غيرآفريقايي، مسلمانان روز عاشورا را به عنوان روز شادي و تبرّك به حساب مي‌آورند و در آن، روزه مي‌گيرند و كسي از گره خوردن اين روز با نام و ياد نوه ي پيامبر(ص) اطلاعي ندارد. از اين رو، شيعه با رسانه اي به نام «عزاداري»، قصد احياي نام و ياد والاي حضرت را دارد تا با زنده ماندن نام وي، جهاد و فلسفه قيامش پايدار و ماندگار شود. لذا فلسفه عزاداري را مي‌توان نوعي «ذكر و تذكار» مرام، و هدف و روش حسيني دانست.

5. گسترش فرهنگ و معارف
 

شهادت امام حسين(ع) تشيع را وارد مرحله جديدي از تاريخ كرد و مرحله ي دوم تاريخ تشيع رقم خورد. با مروري بر تاريخ، درمي يابيم كه نهادها و گروه هاي شيعي بعد از شهادت حضرت شكل گرفتند و به همان نسبت كه نهضت عاشورا در رشد فرهنگ تشيع نقش داشت، فرهنگ شيعي نيز از ابشخور فرهنگ و معارف عاشورا سيراب و تغذيه شد.
لذا زنده نگهداشتن هر ساله ياد و خاطره عاشورا و برپايي مجالس عزاداري، جاني دوباره بخشيدن و طراوتي نو دادن به آموزه‌هاي معصومان(ع) است.

6. تداوم بينش حسيني در مبارزه با ستم
 

فراگيرترين فلسفه قيام امام حسين(ع) را مي‌توان در مبارزه با ستم، ستمكاران و ستم پذيري دانست. امام(ع) هم ظلم را مي‌شناسد و هم آن را مي‌شناساند و هم با آن درگير مي شود و حاضر نمي شود در زير يوغ ظالمان و پرچم آنان زندگي كند. در مقابل، عدل و انصاف را مي‌فهمد و آن را تعليم مي‌دهد و براي گسترش عدل و حكومت عادلان، تلاش مي‌كند و فرياد مي زند:
«يزيد، مرا ميان دو كار قرار داده: شمشير و ذلت؛ حسين، هرگز تن به ذلت نخواهد داد».
اين ويژگي، به دين و مرام و مسلك خاصي منحصر نيست و همه عدالت‌خواهان و آزادي‌جويان را در گستره خويش جاي مي دهد. لذا فرمود: «اگر دين نداريد، آزاده باشيد».
عزاداري نيز رسانه اي شيعي براي زنده نگهداشتن اين خصلت انساني، و نمادي است از خروش و خيزش بر ضد ستمگران.

آثار و پيامدهاي رسانه شيعه
 

آثار و تبعات اجتماعي، سياسي، تربيتي و فرهنگي فراواني بر اين حركت ماندگار شيعي در طول تاريخ، مترتب بوده است كه شرح و تفصيل آن در اين نوشتار نمي‌گنجد. فقط فهرست‌وار به برخي از اين اثار و پيامدها اشاره مي‌كنيم:
1. تقويت روحيه انقلابي، شهادت‌طلبي، ايثار و حقيقت‌جويي؛
2. زنده نگهداشتن روح حماسي شيعيان؛
3. پيوند عاطفي ميان امت و اسوه؛
4. احياي آموزه هاي سياست ديني؛
5. سازمان‌دهي شيعيان؛
6. گسترش سطح معارفي جامعه؛
7. كسب فضايل اخلاقي و پالايش روح؛
8. آرامش و دفع اضطراب‌هاي دروني؛
9. ايجاد همدلي، همگرايي و همكاري در ميان عزاداران براي رفع مشكلات؛
10. قدرت نمايي و مانور حضور شيعيان.
آسيب‌ها و تحريفات
عزاداري نيز همچون رسانه ها، نياز به يك آسيب شناسي و بازنگري كلي در آداب و رسوم و جوانب مختلف ان دارد. تاكنون از جنبه هاي مختلفي به اين موضوع پرداخته و سخنراني‌ها و كتاب‌ها و مقالاتي نيز ارائه شده است. در اينجا به اختصار به پاره اي از اين آسيب ها اشاره مي‌كنيم:
1. گسترش دروغ و جعل وقايع تاريخي؛
2. غيرعلمي بيان شدن مطالب؛
3. كاسته شدن عزاداري‌ها از محتواي مطلوب؛
4. برتري شكل بر محتوا؛
5. زرق و برق داشتن برخي مراسم؛
6. چشم و همچشمي؛
7. ريا و تزوير؛
8. تعصب و جمود؛
9. ترك واجبات به خاطر مستحبات؛
10. برخورد عاطفي صرف؛
11. اسطوره سازي و افسانه گويي؛
12. تبديل شدن به عادت؛
13. آميختگي فرهنگ ها با عزاداري؛
14. غلوآميزي شدن عزاداري؛
15. عدم رعايت برخي از موازين شرعي؛
16. فرعي شدن اصليات و اصلي شدن فرعيات؛
17. ترويج برخي از ناهنجاري‌ها.(4)

پي نوشت ها :
 

1. الكامل في التاريخ، ج4، ص 237.
2. الامامه و السياسة، ج2، ص 130.
3. اخبار الطوال، ص 17.
4. نگارنده از اين منابع نيز استفاده كرده ام: بنيادها و آسيب هاي عزاداري امام حسين(ع)؛ تراژدي كربلا (مطالعه جامعه‌شناختي گفتمان شيعه)؛ جامعه‌شناسي تحريف عاشورا؛ سوگنامه امام حسين(ع) و يارانش؛ قيام مختار ثقفي؛ كلمات الامام الحسين(ع)؛ مقالات تاريخي (15 دفتر) و غيره.
 

منبع: نشريه فرهنگ کوثر شماره 80
/م